Κατά τη διάρκεια της κρίσης δημοσιεύθηκε μια γελοιογραφία η οποία σημείωνε: «Για τη μικρασιατική καταστροφή έφταιγαν οι Γάλλοι. Για τον εμφύλιο πόλεμο έφταιγαν οι Άγγλοι. Για τη δικτατορία έφταιγαν οι Αμερικάνοι. Για τη χρεοκοπία φταίνε οι Γερμανοί. Μα καλά, ρε παιδιά, εμείς δεν φταίμε ποτέ;».

Η απάντηση είναι πως σε γενικές γραμμές δεν φταίμε ποτέ. Φταίνε οι ξένοι, η κακή τύχη, η κακιά στιγμή. Από το Κυπριακό μέχρι τις φωτιές και τη χρεοκοπία, κάποιες σκοτεινές δυνάμεις μάς επιβουλεύονται και απεργάζονται την καταστροφή της χώρας μας. Για πολλούς το κακό στην Ελλάδα είναι αποτέλεσμα της ΕΕ, του καταστροφικού μνημονίου και κάποιων πολιτικών που συνεργάστηκαν με τους εχθρούς-δανειστές. Αφού δοκιμάσαμε χωρίς επιτυχία όλα τα αντιμνημονιακά γιατρικά, τα οποία δεν υπήρχε μία στο εκατομμύριο να μην επιτύχουν, τώρα ολοένα και περισσότεροι στρέφουν το βλέμμα τους στη δραχμή ως το νέο φάρμακο δια πάσαν νόσο.

Γενικά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι σχεδιασμένος να αναζητά την αλήθεια και μόνο την αλήθεια αλλά να αποκτά άμεσα μια αίσθηση του τι συμβαίνει. Να βγάζει νόημα από τα γεγονότα. Και όσο πιο γρήγορα το πετυχαίνει αυτό τόσο καλύτερα. Η μεγάλη δύναμη των θεωριών συνωμοσίας είναι ότι προσφέρουν άμεσες απλές, εύκολα κατανοητές, απαντήσεις σε πολύπλοκα ζητήματα. Δίχως επίπονη προσπάθεια, δίχως χρόνο, δίχως έξοδα. Το να αναζητήσει κανείς τους λόγους και τις αιτίες για τους οποίους οι τράπεζες το 2008 στις ΗΠΑ βρέθηκαν σε αδιέξοδο και απαιτήθηκε κρατική διάσωση απαιτεί πολύ διάβασμα, πολύ χρόνο και ίσως αρκετά χρήματα για την αγορά των εξειδικευμένων βιβλίων. Ενώ η εξήγηση του όλα έγιναν για να σωθούν οι άπληστοι τραπεζίτες προσφέρει μια πολύ άμεση, εύκολη, και πειστική εξήγηση. Οι θεωρίες συνωμοσίας μπερδεύουν κάποιες (λίγες) αλήθειες με πολλά ψέμματα, φαντασιώσεις και πολύ συναίσθημα προσφέροντας εύκολες απαντήσεις.

Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα αποτέλεσε ένα μεγάλο σοκ για πολλούς, άλλαξε βίαια τη ζωή μας, και καταρράκωσε την εθνική υπερηφάνεια. Και όταν τα πράγματα στραβώνουν τόσο πολύ, τόσο γρήγορα είναι ανακουφιστικό το να φταίει κάποιος άλλος. Τα στοιχεία έχουν μικρή σημασία: αν και η Ελλάδα είναι μόλις το 1% της ΕΕ ωστόσο πολλοί πιστεύουν ότι όλα είναι ένα σχέδιο για να αποκτήσουν τα περιουσιακά στοιχεία τη χώρας για ένα κομμάτι ψωμί. Δεν χρειάζεται να εφαρμόσουμε το μνημόνιο γιατί δεν πρόκειται να αφήσουν την Ελλάδα να χρεοκοπήσει γιατί αγοράζουμε τα προϊόντα τους (θυμίζω ξανα: είμαστε το 1% της ΕΕ). Χρεοκοπήσαμε γιατί μας βάζουν να αγοράζουμε αεροπλάνα και όπλα. Και πολλά άλλα ανάλογα.
Οι ανορθολογικές ερμηνείες της κρίσης έλαβαν μεγάλες διαστάσεις και διότι εντάχθηκαν στο εναλλακτικό αφήγημα, και τις υποσχέσεις, πολλών κομμάτων στον αγώνα τους για την εξουσία.

Ωστόσο η φυγή προς το φαντασιακό ή τις αυταπάτες μπορεί να είναι ένα ψυχολογικό τρικ για να αποδράσουμε από την δυσάρεστη πραγματικότητα, δυσάρεστη ακόμα και όταν δεν υπήρχε κρίση. Έχουμε γαλουχηθεί με το μεγαλείο του παρελθόντος που δεν αφήνει πολύ χώρο για αδυναμίες, για λάθη, και ταυτόχρονα ζούμε σε μια χώρα όπου δεν δουλεύει τίποτα. Έχουμε, η τουλάχιστον θέλουμε να πιστεύουμε ότι έχουμε, τόσο σπουδαίους προγόνους, τόσο αξιοθαύμαστους. Εμείς τι έχουμε σήμερα να αντιπαραθέσουμε; «Ξύπνησα με το μαρμάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια που μου εξαντλεί τους αγκώνες και δεν ξέρω πού να τ’ ακουμπήσω» γράφει ο Σεφέρης. Ίσως αυτό το χάσμα του ένδοξου χθες και του αποτυχημένου σήμερα να δημιουργεί ένα μεγάλο ψυχολογικό τραύμα που μας καθηλώνει στην παιδική ηλικία. Μια επίμονη άρνηση, επιμονή ότι ποτέ δεν κάνουμε λάθη. Πάντα και για οτιδήποτε φταίει κάποιος άλλος. Φταίνε οι ξένοι. Ήταν οι Αμερικάνοι, τώρα οι Γερμανοί. Και αναζητούμε τη λύση στο μαγικό, το φαντασιακό και το κράτος πατερούλη. Όπως τα μικρά παιδιά.

Ο Γιάννης Παπαδογιάννης είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο είναι το «Από το Μεγάλο Πάρτι στη Χρεοκοπία – 1980-2015: Δημαγωγία και μοιραίες επιλογές» (Εκδόσεις Παπαδόπουλος).