ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟΙ

Και μια κουβέντα για τη Μακεδονία

Στο ένατο βιβλίο των Ιστοριών του ο Πολύβιος πραγματεύεται τον αγώνα λόγων του Λυκίσκου με το Χλαινέα προς τους Σπαρτιάτες, μετά τη σύμπραξη των Αιτωλών με τους Ρωμαίους (212-211 π.Χ.). Ο Αιτωλός Χλαινέας βάλλει κατά της μακεδονικής δύναμης και του τότε ηγέτη της Φίλιππου Ε’, ψέγοντας τον ηγεμονικό της ρόλο στον ελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι η μακεδονική δυναστεία έγινε η αρχή της δουλείας για τους Έλληνες από την εποχή του Φίλιππου του Β’ και, φυσικά, του Αλέξανδρου. Οι δε διάδοχοι του Αλέξανδρου φαίνονται να διαιωνίζουν τη δουλεία αυτή ή, έστω, να έχουν αυτήν την επιδίωξη (9.28.1 και 9.29.1). Ο Χλαινέας παρουσιάζει τους Μακεδόνες ως εχθρούς για τους υπόλοιπους κατοίκους του ελλαδικού χώρου, ως εισβολείς και κατακτητές. Ο Ακαρνάνας Λυκίσκος, όμως, διαφοροποιείται. Αφού ονομάζει τους Ρωμαίους ως κοινό κίνδυνο για τον ελλαδικό χώρο (9.32.11), αναφέρεται στο λυτρωτικό ρόλο που διαδραμάτισαν οι Μακεδόνες στο παρελθόν κατά την περσική απειλή (9.34.3), για να καταλήξει στο ρόλο που έχουν πλέον αποκτήσει ως κοινό για όλους τους Έλληνες «πρόφραγμα» των έξωθεν του ελλαδικού χώρου απειλών (9.35.3). Οι Μακεδόνες είναι ομόφυλοι, ενώ ο κίνδυνος της δουλείας για όλη την Ελλάδα προερχόταν από τους αλλόφυλους Ρωμαίους, με τους οποίους είχαν συμμαχήσει οι Αιτωλοί (9.37.7 και 9.38.9).
Όσο και αν οι δημηγορίες του Πολύβιου δεν αποδίδουν αυτά που ακριβώς ειπώθηκαν, καθώς είναι γεμάτες από κοινοτοπίες, εν τούτοις αυτές οι κοινοτοπίες και η μεθοδολογία του ιστορικού απηχούν τις αντιλήψεις, το κλίμα αν θέλετε, της εποχής. Ο όρος «εθνική ταυτότητα», ασαφής πάντα, δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός με τα κριτήρια της σημερινής εποχής σε καμία περίπτωση. Άλλωστε, ο ίδιος ο όρος «εθνικότητα» δεν ήταν ποτέ κάτι στατικό ή αποκρυσταλλωμένο, καθώς ανέπτυσσε δυναμικές αφομοίωσης πληθυσμών και διαχωρισμού αυτών από τους άλλους. Η σαφέστερη διάσταση της «ταυτότητας», όπως αυτή νοήθηκε κατά τον 5ο αι. π.Χ., την εποχή δηλαδή της ανάδυσης της πόλης-κράτους, είχε σαφή πολιτικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, ενώ προσδιορίστηκε αντιθετικά, με την εμφάνιση της στερεοτυπικής αναφοράς στους «βάρβαρους» εχθρούς, που ζούσαν σε διαφορετικό πλαίσιο πολιτειακής οργάνωσης. Η κυριαρχία του μακεδονικού κράτους κατά τον 4ο αι. π.Χ. στον ελλαδικό χώρο άλλαξε μερικώς την κατάσταση αυτή, καθώς οι πόλεις-κράτη διατήρησαν τα δομικά και θεσμικά χαρακτηριστικά τους σε ένα πλαίσιο μακροπολιτείας πόλεων-κρατών, ενώ εξαφανίστηκε σταδιακά το φαινόμενο της ηγεμονίας μιας ισχυρής πόλης-κράτους.
Σε μεγάλο βαθμό μπορούμε να μιλάμε για μικροταυτότητες με στενό γεωγραφικό προσδιορισμό και μακροταυτότητες προσδιορισμένες εθνοτικά με βάση μια κοινή συνείδηση που αναπτύχθηκε στον ελλαδικό χώρο. Ενεργό ρόλο σε αυτό έπαιξε το όνομα, το οποίο δρα ενωτικά και διαχωριστικά ταυτόχρονα, κατά τον John Dewey. Έτσι λοιπόν, η Μακεδονία αναφερόταν σαν εχθρός μόνο όταν ανέπτυσσε βλέψεις πολιτικής δεσποτείας στον ελλαδικό χώρο, αλλά ποτέ σαν ένα φύλο ξένο. Άλλωστε, στο έργο του Πολύβιου κανείς στον ελλαδικό χώρο δεν απέσπασε τον χαρακτηρισμό «βάρβαρος» ή «αλλόφυλος», χαρακτηρισμούς που αποδόθηκαν, όμως, σε Ρωμαίους πολλάκις από Έλληνες ομιλητές.
Η εκτενής αυτή εισαγωγή είχε στόχο να αναδείξει μια πτυχή και μόνο του σύγχρονου μακεδονικού ζητήματος. Σε μεγάλο βαθμό οι γείτονες, όταν επιδιώκουν να αναγνωριστούν εθνικά ως Μακεδόνες, λοξοκοιτάζουν προς τον Αλέξανδρο, κάτι που φανερώνει και η ιδιότυπη Disneyland που έχουν χτίσει στη χώρα τους. Αν κανείς αναγάγει το αίτημα αυτό στην εποχή των Αλέξανδρου και Φίλιππου, θα διαπιστώσει το άτοπο της επιδίωξης. Η Μακεδονία δεν ανέπτυξε ποτέ ιδιότητες που να την αποκλείουν από το συνεχές του πολιτισμού του κυρίως ελλαδικού χώρου, ώστε να αναζητήσουμε κάποιο άλλο εθνοτικό χαρακτηρισμό για αυτήν. Αν δεχτούμε τα χαρακτηριστικά που χρησιμοποίησε ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσέας, για να ορίσει την ελληνικότητα κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, τότε δείκτες προσδιορισμού της εθνικότητας ήταν η γλώσσα, η θρησκευτική πίστη, οι πολιτισμικές τάσεις και η ένταξη σε μια μυθολογική καταβολή με ιδεολογικό ή γενεαλογικό προσδιορισμό (Διον. Αλικ., Ῥωμαϊκή ἀρχαιολογία, 1.89.4). Οι Μακεδόνες είχαν ελληνικά εθνικά χαρακτηριστικά, ακόμα και αν αυτά ελάχιστη σχέση έχουν με ό,τι σήμερα αντιλαμβανόμαστε ως ελληνικό έθνος –ή και καθόλου.
Στην πορεία, ο γεωγραφικός χώρος της Μακεδονίας πέρασε για πολλούς αιώνες σε μη ελληνική διοίκηση, ενώ στα εδάφη αυτά κατοίκησαν ποικίλες εθνότητες, συνθέτοντας ένα ιδιότυπο κράμα πολιτισμών και λαών, μια sui generis πολυπολιτισμικότητα. Στο πέρασμα των αιώνων και υπό την αρχή της δυτικής και ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και των θεοκρατικών αυτοκρατοριών οι τρόποι με τους οποίους προσδιορίζονταν εθνικά οι πληθυσμοί δεν είχαν συγκεκριμένες σταθερές, ενώ δεν διαφάνηκε ποτέ η τάση (ή η ανάγκη) εθνικού αυτοπροσδιορισμού στα μακεδονικά εδάφη. Η αυγή των εθνών-κρατών που έφερε η, κατά Hobsbawm, «Περίοδος των Επαναστάσεων» και η ανάδυση των, κατά Benedict Anderson, «φαντασιακών εθνικών κοινοτήτων» δημιούργησε νέα δυναμική στην περιοχή, χωρίς όμως να προκύπτει κάποια αυτοπροσδιοριζόμενη μακεδονική εθνότητα. Αξίζει εδώ κανείς να ρίξει μια ματιά στη «Μακεδονική Θύελλα» του M. Paillares. Σε βάθος χιλιάδων χρόνων, λοιπόν, δεν παρατηρείται κάποια κοινωνία που να διεκδικεί τον εθνικό αυτοπροσδιορισμό «μακεδονική». Το αίτημα αυτό αποκτά σάρκα και οστά στην εποχή του διπολισμού και έχει αμιγώς πολιτικά χαρακτηριστικά. Σε καμία περίπτωση εθνικά. Άλλωστε καμία κοινωνία δεν αναπτύχθηκε που να διατήρησε τη συνοχή της μέσα από ένα μοντέλο συμπεριφορών και αξιών οι οποίες θα τις απέδιδαν χαρακτήρα μοναδικό στην περιοχή, ενώ η περίφημη μακεδονική γλώσσα δεν ήταν παρά ένα σλαβόφωνο ιδίωμα, χωρίς γραπτή καταγραφή.
Άρα το αίτημα των Σκοπιανών είναι παντελώς ανεδαφικό; Φυσικά και όχι. Αρκεί να μην προσεγγίζεται με εθνικά κριτήρια. Γιατί, μια τέτοια προσέγγιση, υπονοεί και την ανόητη πίστη σε κάποια αόριστη γραμμή αίματος που φτάνει βαθιά στο χρόνο μέχρι την εποχή του Φίλιππου. Και τέτοιες πεποιθήσεις, είτε προέρχονται από εντός συνόρων ανερμάτιστες κραυγές είτε από την πλευρά των γειτόνων, είναι στην καλύτερη περίπτωση γραφικές. Στη χειρότερη τρομακτικές, τροφοδοτώντας τη μισαλλοδοξία. Αν, όμως, προσεγγίσει κανείς γεωγραφικά το ζήτημα, τότε ναι, ένα μέρος της Μακεδονίας του Φίλιππου βρίσκεται στο γεωγραφικό χώρο των Σκοπίων. Αυτό, ωστόσο, δεν επαρκεί, για να καλύψει το αίτημα περί μακεδονικού κράτους ή έθνους. Επαρκεί, όμως, για να διεκδικήσουν οι γείτονες το δικαίωμα να ονομάσουν «Μακεδονία» ένα τμήμα του κράτους τους, μια περιφέρειά του. Αυτό δύσκολα μπορεί κανείς να το αρνηθεί. Γιατί, αν δεχτούμε ότι το αίτημά τους περί μακεδονικού έθνους στηρίζεται σε έναν αβάσιμο εθνικισμό, τότε εξίσου αβάσιμο είναι να αξιώνουμε ως Έλληνες την απόλυτη ιδιοποίηση του όρου Μακεδονία ως γεωγραφικής περιοχής.
Και μια λέξη για τα συλλαλητήρια που έλαβαν χώρα. Προσωπικά, τα θεωρώ ατελέσφορα, ενώ και η αισθητική που απέπνευσαν επίσης υποτιμά το όποιο αίτημα. Ανεξαρτήτως του πώς τα ερμηνεύει ο καθένας μας, όμως, τα συλλαλητήρια αυτά ανέδειξαν μια, τολμώ να πω, πραγματικότητα. Υπάρχει ανησυχία στην ελληνική κοινωνία, η οποία δεν είναι αμελητέα. Και η προσπάθεια να υποβαθμιστούν ή να χλευαστούν οι αντιδράσεις του κόσμου συνιστά αυθάδεια. Ειδικά από ένα πολιτικό χώρο που στηρίζει την ύπαρξή του σε κινηματικές διαδικασίες και στην επίκληση του κυρίαρχου λαού. Οι ειρωνείες, οι γενικεύσεις, οι αφορισμοί και το τσουβάλιασμα όλων όσοι συμμετείχαν φανερώνει είτε έναν επικίνδυνο ελιτισμό, είτε ένα λανθάνοντα δεσποτισμό. Στην καλύτερη των περιπτώσεων φανερώνει ταραχή. Είναι παράλογο η κυβέρνηση, η οποία οφείλει την ύπαρξή της στις πλατείες που η ίδια πρόδωσε, τώρα τις ίδιες πλατείες να χλευάζει. Εκτός αν κυρίαρχος είναι μόνο ο λαός που συντάσσεται με τις επιδιώξεις της.

Ο Βασίλης Νάστος είναι φιλόλογος-εκπαιδευτικός.

1 αναγνώστες σχολίασαν

Συμμετοχή στην συζήτηση
  1. Εύγε.
    Το αρθρογράφημά σας πρέπει να αναγνωσθεί από όλους τους Έλληνας και τους (καλοπροαίρετους ) Σκοπιανούς.

    Η πολιτική και είδικώς η εξωτερική πολιτική μας, πρέπει να επιστρέψει στα θρανία της γνώσεως.

    Σας ευχαριστώ.

Υποβολή απάντησης

Παρακαλώ εισάγετε το σχόλιο σας εδώ.
Παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ.
Παρακαλώ εισάγετε το email σας εδώ.