Στην ταινία Glory Road του 2006, η οποία πραγματεύεται την εντυπωσιακή πορεία της ομάδας των Texas Miners προς την κατάκτηση του τροπαίου του NCAA, αποδίδεται στον υπεύθυνο του αθλητικού αναπτυξιακού προγράμματος του κολλεγίου του Texas μια φράση. «Κάνεις λες και οι μαύροι είναι το μέλλον του μπάσκετ». Η φράση αυτή φυσικά δεν ειπώθηκε, αλλά προέκυψε στο πλαίσιο της απαραίτητης κινηματογραφικής μυθοπλασίας. Από το 1965-66, χρονιά στην οποία αναφέρεται η ταινία, μέχρι σήμερα έχει περάσει κάτι παραπάνω από μισός αιώνας. Θεωρητικά, έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι και κάποιες παθογένειες του τότε έχουν ξεπεραστεί. Ωστόσο, η θεωρία πολύ συχνά απέχει από την πραγματικότητα. Και ακόμα και αν η βία και ο ρατσισμός έχουν περιοριστεί, αυτό δεν αρκεί για να μας ανακουφίζει. Τουλάχιστον όχι όσο ο παραλογισμός αυτός γεννά θύματα.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στην άλλη όχθη του Ατλαντικού αναδεικνύουν μια ιδιαιτερότητα που συχνά ξεχνάμε. Κάθε γεγονός και κάθε διοργάνωση κοινωνικού ενδιαφέροντος, όπως είναι οι αθλητικές, έχει έμφυτο λανθάνον πολιτικό  περιεχόμενο. Αναφέρομαι στη στάση των επαγγελματιών αθλητών του NBA μετά τα αστυνομικά πυρά που τόσο απάνθρωπα δέχτηκε ο Αφροαμερικανός Jacob Blake, περιστατικό που ήρθε να προστεθεί ως νέος κρίκος στην τόσο μεγάλη και παράλογη αλυσίδα που φανερώνει το πραγματικό πρόσωπο μιας χώρας η οποία αδυνατεί να αφήσει το ρατσιστικό μίσος στο παρελθόν της. Με πρωτοβουλία των Milwaukee Bucks οι ομάδες του NBA μποϋκόταραν για λίγες ημέρες τα play-off, στέλνοντας το δικό τους μήνυμα καταδίκης. Η στάση αυτή κέντρισε το ενδιαφέρον του κόσμου, το οποίο εκφράστηκε κυρίως με μηνύματα ενθουσιώδους υποστήριξης αλλά και με καχυποψία που έφτανε στα όρια τής χλεύης. Πολλοί είναι αυτοί που ειρωνεύτηκαν τη στάση των NBAers, θεωρώντας πως ο ρόλος τους -πρέπει να- περιορίζεται στις 4 γραμμές του παρκέ. Μέσα από το κείμενο αυτό επιδιώκω να εκφράσω κάποιους προβληματισμούς, πάντα με τη σκοπιά του ανθρώπου που ζει στην Ελλάδα και από αυτήν τη θέση προσεγγίζει τις εξελίξεις στην πιο ιδιαίτερη και γεμάτη παραδοξότητες και αντιφάσεις χώρα του κόσμου, που μοιραία, όμως, επηρεάζει τις ζωές όλων.

Το πρώτο ερώτημα είναι το γιατί συμβαίνουν όλα αυτά στις ΗΠΑ -και εννοώ ό,τι επακολούθησε τη δολοφονία του G. Floyd. Μάλλον μπροστά μας αποκαλύπτεται η εικόνα μιας χώρας που μοιάζει με καζάνι που έβραζε για πολλά χρόνια και συντηρούσε μια σχετική ισορροπία με τεχνητές εξαερώσεις της έντασης. Σήμερα σκάει με τρόπο εντυπωσιακό. Πίσω από τα φώτα και τη λάμψη των ΗΠΑ φαίνεται ότι ο ρατσισμός σε βάρος των μαύρων και των ισπανόφωνων δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει -μπορεί να έχει μειωθεί, ωστόσο αυτή η διαπίστωση δεν μπορεί να γεννά ανακούφιση. Το λεγόμενο «White privilege» υφίσταται ακόμα και οι αφροαμερικανοί παραμένουν τα κύρια θύματα της συστημικής βίας, αυτής - που ενεργείται από εντεταλμένα όργανα. Δεν χρειάζονται βαθιές κοινωνιολογικές μελέτες και αναλύσεις για το φαινόμενο αυτό, αρκούν μερικές φορές κάποια λογοτεχνικά βιβλία ή -ακόμα ευκολότερα- κάποιες κινηματογραφικές ταινίες και σειρές που περιγράφουν την κατάσταση που βιώνουν οι Αφροαμερικανοί στις ΗΠΑ. Είναι σαφές ότι λευκοί και μαύροι δεν ξεκινούν από την ίδια αφετηρία. Και εδώ ακριβώς εδράζεται το τόσο εύστοχο μήνυμα του κινήματος «Black Lives Matter»: ακούγεται απάνθρωπο, όμως υπάρχουν ακόμα φωνές, και μάλιστα θεσμικά εκφραζόμενες, που ζυγίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, τις ευκαιρίες στη ζωή, το ίδιο το δικαίωμα σε αυτήν με βάση το χρώμα του δέρματος.

Το δεύτερο ερώτημα -και πυρήνας της καχυποψίας- είναι το αν οι παίκτες του NBA μπορούν να αποτελούν πομπούς και κοινωνούς μηνυμάτων υπέρ των κοινωνικά ασθενέστερων και των θυμάτων του ρατσισμού. Η αλήθεια είναι ότι αποτελούν, ίσως, τους πλέον καλοπληρωμένους αθλητές του κόσμου με μισθούς εκατομμυρίων δολλαρίων, έχουν ένα life-style που απέχει από τα προβλήματα του μέσου ανθρώπου, ζούν σε βίλες που προκαλούν δέος, οδηγούν αυτοκίνητα που ο «κοινός θνητός» δεν μπορεί ούτε να ονειρευτεί. Είναι σίγουρα πάμπλουτοι, ωστόσο αποτελούν μια ιδιότυπη τάξη πλουσίων. Οι περισσότεροι από αυτούς ξεκίνησαν από πολύ χαμηλά, έχοντας βιώσει καταστάσεις που τους εξώθησαν στα άκρα. Λίγα ενδεικτικά παραδείγματα: ο Allen Iverson έχει αφηγηθεί ότι η μητέρα του για ένα μήνα έτρωγε μόνο ψωμί για να του αγοράσει τα πρώτα του αθλητικά παπούτσια, ο Jimmy Butler έζησε άστεγος ως έφηβος, γιατί η μητέρα του τον έδιωξε από το σπίτι, ενώ η ιστορία του δικού μας Γιάννη Αντετοκούνμπο είναι γνωστή... Με λίγα λόγια, γνωρίζουν τι σημαίνει ζωή στο περιθώριο, ανέχεια, αγώνας. Και, καθώς οι περισσότεροι από αυτούς είναι μαύροι, ξέρουν τι σημαίνει ρατσισμός, τον έχουν βιώσει. Τον βίωναν ακόμα και όταν είχαν φτάσει στην κορυφή: η δημοσιογράφος Laura Ingraham είχε προτρέψει τον LeBron James να μην τοποθετείται για ζητήματα που δεν αφορούν το μπάσκετ, καλώντας τον να «σκάσει και να ντριμπλάρει» («shut up and dribble»). Είναι πλούσιοι, ωστόσο δεν αποτελούν μια τάξη εκμεταλλευτών που δεν έχει δικαίωμα να αρθρώνει λόγο κοινωνικής ευαισθησίας.

Ένα τρίτο ερώτημα είναι το γιατί ασχολούμαστε με το ζήτημα αυτό στην Ελλάδα. Αρχικά, γιατί ό,τι γίνεται στις ΗΠΑ μοιραία μας απασχολεί. Από τις ΗΠΑ δεν εξάγεται μόνο το Hollywood, το NBA, η μουσική κ.λπ.. Εξάγονται αντιλήψεις, προβληματισμοί, στάσεις ζωής, νοοτροπία... Μας απασχολεί, επειδή είναι ένα σύνολο εξελίξεων που αφορούν τον άνθρωπο και τη θέση του στον κόσμο. Αλίμονο, αν μας περνούσε αδιάφορο. Μας απασχολεί, γιατί υπάρχει μια μερίδα συμπολιτών μας που εκφράζεται με σκεπτικισμό για την αξία των κινημάτων που αφορούν το δικαίωμα στην αξιοπρεπή και ισότιμη διαβίωση -κατ’ επέκταση ο σκεπτικισμός αυτός αφορά το ίδιο το δικαίωμα στη ζωή. Σίγουρα, στη χώρα μας ο ρατσισμός και η βία δεν είναι στα επίπεδα των ΗΠΑ -ή, τουλάχιστον, δεν εκφράζεται με τον ίδιον τρόπο και την ίδια ένταση. Ωστόσο καλό είναι να μην κλείνουμε τα αυτιά και τα μάτια μας.

Όταν το 2013 ο Γιάννης Αντετοκούνμπο γινόταν draft στο NBA και η πολιτειακή ηγεσία έσπευδε, για λόγους κυρίως επικοινωνιακούς, να τού χορηγήσει τα απαραίτητα έγγραφα (ταυτότητα, ελληνικό διαβατήριο), πολλοί πίστεψαν ότι άνοιγε ο δρόμος για τη διευκόλυνση της καθημερινότητας του πλούσιου αφροελληνικού στοιχείου - και των υπόλοιπων μεταναστών- που ζει και δραστηριοποιείται στη χώρα μας. Ωστόσο, σύντομα οι ελπίδες αποδείχτηκαν φρούδες. Και όσοι πιστεύουν ότι ένας μαύρος με έναν λευκό έχουν τις ίδιες ευκαιρίες στη χώρα μας, μάλλον πλανώνται. Παραπέμπω εδώ σε μια εκπομπή του ιδρύματος Ωνάση, την «9 Afrogreeks discuss: What does "I can't breathe" mean in Greece» (https://www.youtube.com/watch?v=_aXNZafzKog) ειδικά μετά το 19^ο λέπτο, όπου οι ομιλητές αναφέρονται στις προσωπικές τους εμπειρίες, τα εμπόδια που καλούνται διαρκώς να υπερπηδούν, την παράλογη καχυποψία και την επιθετικότητα που καλούνται να διαχειριστούν. Αφήνω εκτός του πλασίου της συζήτησης τις πολιτικές προεκτάσεις του θέματος. Φυσικά, δεν κάνω λόγο εδώ για ομοιότητες της ελληνικής κοινωνίας με την αμερικανική. Απλώς θεωρώ ότι πρέπει να αποσύρουμε το πέπλο που καλύπτει και ευπρεπίζει τις ασχήμιες του τόπου μας και να δούμε τις εξελίξεις στις ΗΠΑ ως μια πηγή προβληματισμού.

Γκράφιτι στην πλ. Αμερικής

Τη στιγμή αυτή το μποϋκοτάζ των παικτών του NBA έχει λάβει τέλος και η αγωνιστική δράση θα συνεχιστεί -σχεδόν- κανονικά. Αυτή είναι μια εξέλιξη λογική. Ωστόσο δεν σημαίνει ότι οι όποιες αντιδράσεις ήταν προσχηματικές ή αποτυχημένες. Το μπάσκετ έχει αποδείξει ιστορικά ότι δύναται να ασκεί κοινωνική επιρροή. Επιστρέφω στο προλογικό παράδειγμα των Texas Miners και στη συμβολή του coach Don Haskins στη σταδιακή αποδοχή των αφροαμερικανών στην αμερικανική κοινωνία (https://vnastos.blogspot.com/2018/03/blog-post.html). Ή επιστρατεύω εδώ την άρνηση των παικτών των Celtics και του ηγέτη τους, Bill Russell, να αγωνιστούν στο Lexington του Kentucky το 1961, ως μια κίνηση διαμαρτυρίας για την άρνηση των εκεί εστιατόρων να παράσχουν υπηρεσίες στους μαύρους αθλητές. Το γεγονός έτυχε προβολής σε εθνική εμβέλεια. Το τι θα πετύχει η στάση των NBAers και η ενεργός συμμετοχή τους στο «Black Lives Matter» είναι αγνωστο. Ωστόσο, σίγουρα συνέβαλε στον προσατολισμό της κοινής γνώμης σε ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο, τη ζωή, τη βία, τον θάνατο. Και έδειξε ότι το μπάσκετ είναι ένα υπέροχο άθλημα. Τόσο υπέροχο, που είναι εξαιρετικά όμορφο ακόμα και όταν δεν παίζεται.

* Ο Βασίλης Νάστος είναι φιλόλογος-εκπαιδευτικός.