Οι εικόνες από τους προσφυγικούς καταυλισμούς στη Μόρια και τη Σάμο που έγιναν παρανάλωμα του πυρός είναι γνωστές, πολυπροβεβλημένες. Δεν θα σταθώ σε αυτές. Δεν θα σταθώ ούτε στο ανθρώπινο δράμα των προσφύγων και την απίθανη και ξεχωριστή Οδύσσεια που έφερε τον καθέναν τους στη χώρα μας. Αυτά, παρότι αδιαμφισβήτητα, είναι δύσκολο να γίνουν κατανοητά, όσο και αν όλοι επικαλούμαστε λίγο αφελώς την ιδιότητα της περίφημης ενσυναίσθησης. Το κατά πόσον, όμως, το δράμα και οι περιπέτειες αυτές γεννούν τον ελάχιστο έστω προβληματισμό ή ακόμα και μια στιγμιαία περίσκεψη είναι, αν αν θέλετε, δείκτης ανθρώπινης υπόστασης και ουσίας.
Θα σταθώ κυρίως σε μια φράση που διάβασα πρόσφατα: «Το δράμα δεν είναι η φωτιά, δράμα είναι ότι η Μόρια και η κάθε Μόρια υπήρξε». Κάθε τι που υπάρχει και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί -όπως οι καταυλισμοί και η φωτιά σε αυτούς- δια της εκφοράς λόγου, άποψης και επιχειρήματος αναδεικνύει και μια πτυχή της ατομικής ταυτότητας του καθενός μας. Και η ένταση, με την οποία κάποιες απόψεις εκφράζονται, διαγράφει σε έναν βαθμό και τη συλλογική μας πολιτισμική ταυτότητα.
Έχω παρακολουθήσει, ομολογουμένως αποσπασματικά και ελλειπτικά, κάποιες απόψεις που ακούστηκαν στον δημόσιο λόγο. «Δεν αισθάνομαι καθόλου υποχρεωμένος, κάθε φορά που καίνε αυτοί τα σπίτια που τους χτίζουμε, να τους χτίζουμε καινούργια» επιχειρηματολόγησε μέλος της κυβέρνησης μετά τις εικόνες που όλοι μας αντικρίσαμε. Ενδιαφέρον έχει εδώ το τι ορίζει ως «σπίτι» ο πομπός των απόψεων αυτών και πώς το επικοινωνεί στον δημόσιο λόγο. Έχει δε μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τη στιγμή που τα αρμόδια αυτά χείλη διεκδικούν και τον ρόλο του υποκειμένου, του χτίστη, και μέσα από αυτά διαφαίνεται και η απόγνωση για τους κόπους που δεν έτυχαν της αναγνώρισης και του σεβασμού που τους αρμόζει. Νομίζω πως οι σκηνές και τα παραπήγματα, που εδώ και πέντε-έξι χρόνια στέκονταν στη λάσπη και «στέγαζαν» ανθρώπους, δεν ορίζονται από τον μέσο δυτικό πολίτη του σήμερα ως «σπίτια». Και θεωρώ πως ο εκφωνήσας την άποψη αυτή έχει την ίδια αίσθηση περί του σημαινομένου τού σπιτιού. Ως εκ τούτου μάλλον παραπλανεί με τη δήλωση αυτή και δυναμιτίζει, εκούσια ή ακούσια, την κατάσταση.
Είναι πιθανόν στα λόγια αυτά να λανθάνει και μια στρατηγική διαχείρισης του προβλήματος; Το γερμανικό περιοδικό «Focus» δημοσίευσε ότι εδώ και μήνες στην κυβέρνηση συζητούν τη μεταφορά των προσφύγων σε στρατόπεδα νησιών (Μακρόνησος, Γυάρος) που είχαν χρησιμοποιηθεί ως τόποι εξορίας. Ισχυρίζεται δε πως η πρόταση αυτή εξετάστηκε σοβαρά στις 27 Φεβρουαρίου σε συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου υπό τον Πρωθυπουργό, πως στις 5 Μαρτίου εκπρόσωπος της κυβέρνησης επιβεβαίωσε ότι η λύση των νησιών είναι εφικτή και πως αρκετοί βουλευτές ταξίδεψαν στο Βερολίνο τον Μάρτιο και παρουσίασαν το σχέδιο σε μέλη του CDU. Δεν είμαι δημοσιογράφος, αλλά νομίζω πως το δημοσίευμα δεν έχει διαψευστεί. Στο ίδιο μήκος κύματος εντοπίζονται και απόψεις που εκφέρονται από ακραίες φωνές του ελληνικού κοινοβουλίου.
Λυπάμαι που αναγκάζομαι να πω το προφανές, αλλά οι δηλώσεις περί της Μακρόνησου ή της Γυάρου -παλιότερα είχαν συζητηθεί σχετικά και άλλα ξερονήσια- προκαλούν ανησυχία περί των προθέσεων, αλλά κυρίως περί της ανθρώπινης υπόστασης αυτών που τις εκφέρουν. Πέραν του ανεξίτηλου στίγματος που θα συνοδεύει για πάντα τα στρατόπεδα των νησιών αυτών, που αποτέλεσαν τηρουμένων των αναλογιών το Τερεζίν της Μεσογείου, πέρα από τις μνήμες και τα φαντάσματα που ξυπνούν, συνθέτουν σταδιακά και ένα επιχείρημα που είναι δυνητικά τρομακτικό, ειδικά όταν προκύπτει από χείλη αρμοδίων: υπάρχουν ανάμεσά μας άνθρωποι που ο προορισμός τους είναι το περιθώριο, η ζωή έξω από την κοινωνία. Η Χάνα Άρεντ ανέφερε πως «οι ανθρώπινες ζωές που είναι κλεισμένες σε στρατόπεδα αντιμετωπίζονται σαν να μην υπάρχουν πια, σαν η τύχη τους να μην ενδιαφέρει κανέναν, σαν ο θάνατός τους να έχει ήδη επισφραγιστεί και ένα πονηρό πνεύμα σε μια κρίση τρέλας διασκεδάζει, διατηρώντας τους σε μια κατάσταση μεταξύ ζωής και θανάτου», («Το Ολοκληρωτικό Σύστημα», τ. 3, σ.187). Ο Ολιβιέ Ραζάκ, στην «Πολιτική Ιστορία τού Συρματοπλέγματος», γράφει επικαλούμενος τον Αγκαμπέν πως «σε κάθε σύγχρονο κράτος υπάρχει ένα σημείο που σημαδεύει τη στιγμή όπου η απόφαση πάνω στη ζωή μετατρέπεται σε απόφαση πάνω στον θάνατο», (σ. 61). Στο εσώφυλλο του ίδιου βιβλίου αναφέρει πώς διαλαλούσε την αξία, τη δύναμη, την ουσία του συρματοπλέγματος ο πωλητής Τζον Γουόρν Γκέιτς στο Τέξας, κάπου στα 1870: «Είναι η καλύτερη περίφραξη στον κόσμο. Ελαφριά σαν τον αέρα, πιο δυνατή από το ουίσκι, λιγότερο ακριβή από τη σκόνη. Όλη από ατσάλι, μήκους πολλών χιλιομέτρων. Δεν γεννήθηκε ζωντανό που μπορεί να την περάσει. Κύριοι, δεχτείτε την πρόκληση και φέρτε τα γελάδια σας». Η σκέψη που διαγράφεται είναι σαφής: ο θάνατος και η ζωή των έγκλειστων σε στρατόπεδα δεν απασχολούν την κοινωνία. Εκεί απομακρυσμένοι χάνουν την ανθρώπινή τους ιδιότητα, τόσο που παύουν να λογίζονται ακόμα και ως πρόβλημα.
Η απήχηση του λανθάνοντος αυτού επιχειρήματος είναι εμφανής σε μια μικρή μειοψηφία με πολύ ηχηρή, όμως, παρουσία. Για παράδειγμα πρόσφατα στο Twitter, υπό το hashtag «ΑΠΕΛΑΣΗ», βρήκαν ανταπόκριση τρομακτικές απόψεις για τους μετανάστες –που πλέον σπάνια αποκαλούνται πρόσφυγες, έχει σημασία αυτό. Αυτοί χαρακτηρίζονταν, ούτε λίγο ούτε πολύ, «υπάνθρωποι». Και στο πλαίσιο αυτό η συνωμοσιολογικής βάσης επιχειρηματολογία οργίασε: ότι ήταν σκόπιμη ενέργεια η πυρκαγιά, καθοδηγούμενη από ξένα κέντρα, ότι επιχειρείται η αποσταθεροποίηση της Ελλάδα για τη διευκόλυνση του Ερντογάν, ότι οι πρόσφυγες δεν είναι πρόσφυγες αλλά τσιράκια ή και πράκτορες της ΜΙΤ ή και εγώ δεν ξέρω ποιού άλλου. Ακόμα και για αρχή ιερού πολέμου έγινε λόγος για να κλείσει συνοδευόμενος με την τρομακτική κατάρα «να καούν ζωντανοί».
Το ότι το ρεύμα αυτό είναι εξαιρετικά μειοψηφικό δεν παύει να το καθιστά και τρομακτικό. Το καθιστά, όμως, και λυπηρό. Με όχημα τη συνωμοσιολογία εύκολα κλείνουμε τα μάτια στην απόγνωση και αναζητούμε αντί για θύματα εχθρούς. Άλλωστε, η «φαντασιακή συνωμοσία παρουσιάζεται από αυτόν που την πιστεύει ως μια εξήγηση ενός απρόσμενου ή ανατρεπτικού γεγονότος, ως μια αιτία πρωταρχική ή επαρκής. Αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί και ως κατηγορία» κατά τον Taguieff, («Συνωμοσιολογική σκέψη και θεωρίες Συνωμοσίας», σ. 37). Περίπου αυτό συμβαίνει και τώρα: αναζητείται μια καταγγελία σε βάρος του πρόσφυγα που δεν δυστύχησε αρκετά, ώστε να πεθάνει πριν φτάσει εδώ.
Δεν διεκδικώ τον ρόλο του ευαίσθητου και ηθικού αξιολογητή. Στον σημερινό κόσμο η μέγιστη πλειονότητα παραμένει αδρανής, βολεμένη πίσω από τις δικαιολογίες της. Σε αυτήν ανήκω. Ελάχιστοι επίσης έχουν το τεράστιο αυτό συναισθηματικό και ηθικό ανάστημα, ώστε να συναισθάνονται πράγματι το ανθρώπινο δράμα -και αυτοί οι λίγοι δεν το διαφημίζουν. Ωστόσο, η αδράνεια αυτή δεν μας ωθεί στην άλλη άκρη. Δεν είναι δυνατόν να επιχαίρουμε με το ανθρώπινο δράμα και να ονειρευόμαστε στρατόπεδα συγκέντρωσης και θανάτους ως μια κάποια λύση και, ταυτόχρονα, να είμαστε άνθρωποι. Δεν μπορούμε να είμαστε άνθρωποι, όταν δεχόμαστε ότι μια μερίδα συνανθρώπων μας πρέπει να ζει χωρίς αξιοπρέπεια σε μια κόλαση δίχως τέλος και να αγανακτούμε που δεν δείχνει και την ευγνωμοσύνη που μας οφείλει. Και δεν μπορούμε να λεγόμαστε άνθρωποι τη στιγμή που θεωρούμε ότι υπάρχουν άνθρωποι «κατώτερης ποιότητας», χωρίς δικαιώματα.
Το δράμα μάλλον δεν είναι ότι υπήρξε η Μόρια και η κάθε Μόρια. Δυστυχώς. Αυτό ίσως είναι μόνο ένα επεισόδιο της σύγχρονης αυτής τραγωδίας. Το δράμα δεν είναι ούτε ότι κάποιοι επιδιώκουν να ξαναϋπάρξει ως η μόνη λύση. Το μέγιστο δράμα θα προκύψει, όταν η ίδια τους η ζωή θα θεωρηθεί βάρος από το οποίο η κοινωνία πρέπει να απαλλαχτεί. Είμαστε μακριά από το σημείο αυτό, σίγουρα. Το θέμα είναι πόσο...
«Κι από ‘κεί βγαίνοντας ξανάδαμε τα αστέρια»
Δάντης, Κόλαση, 34.139.

Ο Βασίλης Νάστος είναι φιλόλογος, εκπαιδευτικός.