Είχατε προσπαθήσει ποτέ με όλες σας τις δυνάμεις να γίνετε δεκτή/ός σε ένα «άντρο ανομίας»; Σχεδιάζατε ποτέ να περάσετε ένα όμορφο σαββατόβραδο σε ένα μπαρ στο «άβατο των Εξαρχείων»; Αντιληφθήκατε ποτέ ότι, κλεισμένοι μέσα στο αυτοκίνητό σας κάπου στη Λεωφόρο Κηφισίας, μπερδεμένοι μέσα στους λαβυρίνθους της ελληνικής γραφειοκρατίας και απογοητευμένοι από την κομματοκρατία, βιώνατε την «κανονικότητα»; Όταν η πανδημία μπήκε στη ζωή σας, επισκεφθήκατε ποτέ κάποιον φίλο ή κάποια φίλη σας για να συμμετάσχετε σε ένα ξέφρενο και ανεύθυνο «κορονοπάρτι»; Και σκεφτήκατε ποτέ ότι είστε απόλυτα υπεύθυνοι που η επιστροφή στην «κανονικότητα» καθυστερεί, καθώς δεν επιδεικνύετε την αρμόζουσα για την εποχή «ατομική ευθύνη»;
Αν όχι, κάτι έχετε κάνει λάθος. Και αν δεν πολυβγάζετε νόημα από το ιδιαίτερο αυτό σημαινόμενο των παραπάνω όρων, τότε πρέπει να προσπαθήσετε λίγο -ή πολύ- περισσότερο. Είναι αλήθεια ότι, όσο και αν κάποιοι ομνύουν περί του αντιθέτου, η σχέση μεταξύ σημαίνοντος και σημαινομένου είναι αυθαίρετη. Σε απλά ελληνικά, δεν υπάρχει αιτιώδης σχέση μεταξύ της σημασίας μιας λέξης και της φωνολογικής της αντιπροσώπευσης, του τρόπου με τον οποίο την γράφουμε ή την εκφωνούμε. Αυτή η συμβατικότητα φανερώνει και την απεριόριστη σχεδόν δυνατότητα του ανθρώπου να «παίξει» με το περιεχόμενο των σημαινόντων, να δημιουργήσει νέα και να αλλοιώσει νοηματικά τα υπάρχοντα. Η τελευταία αυτή πρακτική είναι συνηθισμένη, ειδικά σε περιόδους κοινωνικής ανομίας, κατά τις οποίες όλα είναι ρευστά (βλ. εδώ και Θουκ. 3.82.4: καὶ τὴν εἰωθυῖαν ἀξίωσιν τῶν ὀνομάτων ἐς τὰ ἔργα ἀντήλλαξαν τῇ δικαιώσει).
Τα ελληνικά πανεπιστήμια στοχοποιήθηκαν συστηματικά το τελευταίο διάστημα ως «άντρα ανομίας». Ως τέτοια, στη φαντασιακή πρόσληψη κάπως σκοτεινιάζουν. Μοιάζουν με στέκια σκοτεινά και απόκρυφα, τα οποία αξιοποιούν ως κρησφύγετα επιτήδειοι και εγκληματίες που απεργάζονται σχέδια σκοτεινά, σχέδια που κλονίζουν την κοινωνική ηρεμία, την τάξη, την ασφάλεια, τη δημοκρατία την ίδια. Αυτή η φαντασιακή εικόνα λειτούργησε ως το τέλειο αίτιο για να προχωρήσει η κυβέρνηση, εν μέσω πανδημίας, στην πρόσληψη αστυνομικών που θα αποκαταστήσουν τη «νομιμότητα». Όσοι λοιπόν ήδη φοιτείτε, διδάσκετε, εργάζεστε, ερευνάτε στα ελληνικά πανεπιστήμια μπορείτε να αισθάνεστε ασφαλείς. Και ακόμα ασφαλέστεροι όσοι παλεύετε να εισαχθείτε σε αυτά: οι συμμορίες και η μαφία θα κατασταλεί. Όσοι πάλι απορείτε με τους χαρακτηρισμούς αυτούς, ας μείνετε με την απορία. Και όσοι προβληματίζεστε με το γεγονός ότι εν έτει 2021 τα όποια διαθέσιμα κονδύλια διοχετεύονται στην περιφρούρηση αντί για την έρευνα, την εκπαίδευση, την παιδεία και την υγεία, έχετε διαθέσιμη μια πρώτη ύλη πολιτικών αποφάσεων, ώστε να φανταστείτε τις μέλλουσες.
Είναι οξύμωρο, βέβαια, ότι τα «άντρα ανομίας» και διαθέτουν αλλά και παράγουν επιστημονικό προσωπικό εξαιρετικά υψηλής ποιότητας. Είναι οξύμωρο ότι και οι μαθητές κάθε χρόνο παλεύουν να ενταχθούν στον ιδιότυπο αυτόν υπόκοσμο. Το ίδιο οξύμωρος είναι και ο χαρακτηρισμός «άβατο» για μία από τις πλέον πολυσύχναστες, κατά την προ-κορονοϊού εποχή, και ανήσυχες γειτονιές της Αθήνας. Πόσο «άβατη» είναι μια περιοχή γεμάτη βιβλιοπωλεία, εκδοτικούς οίκους, χώρους τέχνης, διαμάντια αρχιτεκτονικής, μπαρ, εστιατόρια την οποία καθημερινά περιδιαβαίνει πλήθος κόσμου; Πώς μπορεί, όμως, να φανταστεί τα Εξάρχεια όποιος δεν τα έχει δει ποτέ, όποιος δεν έχει ζήσει την πολύβουή τους καθημερινότητα;
Σε καμία περίπτωση δεν υποστηρίζω ότι δεν υπάρχουν προβλήματα και δυσλειτουργίες. Για τα δε Εξάρχεια, προφανώς και υπάρχουν περιπτώσεις εξόφθαλμης παραβατικότητας και -γιατί όχι;- εγκληματικότητας. Ωστόσο, η δαιμονοποίησή τους κάποια λανθάνοντα κίνητρα εξυπηρετεί. Και, όπως το παρελθόν διδάσκει, η αστυνομοκρατία μόνο παλιές πληγές ξύνει και καινούργιες ανοίγει. Το εδώ και χρόνια έντονα αστυνομοκρατούμενο αθηναϊκό κέντρο το αποδεικνύει περίτρανα.
Η κάθε μορφής αρχή πρέπει πάντα να αποτυπώνεται στιβαρή και αδιαμφισβήτητη στο φαντασιακό του πολίτη. Πρέπει να περιφρουρεί επικοινωνιακά την υπεροχή, την αξία, το κύρος, τη στιβαρότητα και την υπευθυνότητά της. Και η συνθηματολογία είναι πάντα γόνιμη για τη διέγερση της φαντασιακής αυτής εικόνας. Έτσι, τον τελευταίο χρόνο μάθαμε ότι οι κοινωνικές συνευρέσεις αποτελούν «κορονοπάρτι», των ανεύθυνων νεολαίων κυρίως. Στο φαντασιακό που δημιουργεί ο όρος αναδύονται μολυσμένοι νέοι που αισθάνονται άτρωτοι στον ιό και γελούν απερίσκεπτα, ακόμα και χαιρέκακα, γνωρίζοντας ότι παρευρίσκονται σε «εστίες υπερμετάδοσης» και αποτελούν οι ίδιοι «πηγές διασποράς». Σίγουρα, η αποφυγή των συγχρωτισμών είναι ένα διαχρονικό μέσο για τον περιορισμό της διασποράς του όποιου ιού σε περιπτώσεις πανδημίας/επιδημίας. Ωστόσο, εντύπωση προκαλούν τα δύο μέτρα και δύο σταθμά με τα οποία κρίνονται και επικρίνονται οι κοινωνικές συνευρέσεις και η επιλεκτική στοχοποίηση της συγκεκριμένης συμπεριφοράς.
Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η περίφημη «ατομική ευθύνη», πειστικό στο άκουσμα επικοινωνιακό μέσο αποποίησης και μετάθεσης ευθυνών. Κανείς δεν αρνείται την ανάγκη της ώριμης στάσης έναντι της πανδημίας. Ζώντας, όμως, σε μια γιγαντούπολη των 5 εκ. ανθρώπων αδυνατώ να φανταστώ, πόσο μάλλον να καταλάβω, πώς θα μας σώσει η «ατομική ευθύνη» από τη στιγμή που ο ιός έχει διασπαρεί στον κοινωνικό ιστό και επικρατεί κεντρική ανευθυνότητα. Ίσως, βέβαια, για τον λόγο αυτό η κυβέρνηση να επικαλείται το ατομικό φιλότιμο, γνωρίζοντας την διαχειριστική της ανεπάρκεια σε κεντρικό επίπεδο. Ωστόσο, και εδώ φαντασιακά προκύπτει ο ανόητος και ανεύθυνος συμπολίτης μας ως εχθρός.
Πρέπει να είμαστε συνετοί, λοιπόν, ώστε να επανέλθει η περίφημη «κανονικότητα» στις ζωές μας. Νέο σημαίνον και αυτό. Μέχρι τώρα «κανονικότητα» σήμαινε την ύπαρξη και τήρηση κανόνων και αφετέρου τη συμμετρία, την εμφάνιση επαναλαμβανόμενων σε κάποια νόρμα στοιχείων. Πλέον τη χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε ότι αδημονούμε να επιστρέψουμε στη συνηθισμένη μας ζωή που διέκοψε η πανδημία, στη ρουτίνα που είχαμε και ντρεπόμαστε να την ονομάσουμε έτσι, να παραδεχτούμε πως μας έλειψε. Ενδυόμενο όμως το σημαινόμενο της ρουτίνας τον μανδύα της «κανονικότητας», στο φαντασιακό μας τρέπεται σε κάτι το θαυμάσιο, το σχεδόν σωτήριο και αυτός που υπόσχεται την αποκατάστασή της σε προφήτη.
Οι όροι που επικαλούμαστε έχουν σημασία, η δε επιλογή τους φανερώνει, αν θέλετε, και ένα στοιχείο ταυτότητας. Κάτι δείχνει για τον πομπό: τις προθέσεις, τη γλωσσική του επάρκεια, τη φαντασία, τη νοοτροπία, τις αξίες. Η πανδημία κάποια στιγμή στο προσεχές, και ελπίζω κοντινό, μέλλον θα αποτελέσει παρελθόν και οι ζωές μας θα επανέλθουν σε μια κατάσταση που θα έχει πολλά κοινά σημεία με την πρότερη. Σε μια κατάσταση που δεν θα διακρίνεται από κανονικότητα, στην οποία τα πανεπιστήμια θα συνεχίσουν να παράγουν γνώση και πνεύμα και εμείς θα ξαναπάμε για ποτό σε μπαρ και πλατείες. Φυσικά και σε όλα θα χωράει βελτίωση, ομαλοποίηση. Δεν θα χωράει, όμως, ρομφαία.
Ο Βασίλης Νάστος είναι φιλόλογος-εκπαιδευτικός.