ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟΙ

Η γοητεία της ουτοπίας

«Σε όλες τις κρίσιμες στιγμές της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου οι έλλογες δυνάμεις που ανθίστανται στην ανάδυση των παλαιών μυθικών ιδεών, χάνουν την αυτοπεποίθησή τους. Σ΄ αυτές τις στιγμές έρχεται ξανά η ώρα του μύθου»
Ernst Cassirer, «Ο μύθος του κράτους» μτφρ. Σ. Ροζάνη-Γ. Λυκιαρδοπούλου εκδ. Γνώση σ. 381-384

«Η ιστορία έχει δείξει κατ επανάληψη ότι σε καιρούς οξυμμένου άγχους και αναταραχών, τα έθνη και τα άτομα είναι διατεθειμένα να καταφύγουν στα πιο παράλογα μυθολογικά μέσα για να δώσουν νόημα και τάξη σε έναν ακατανόητο κόσμο»
Richart Wolin «Η γοητεία του ανορθολογισμού» μτφρ Μ.Φιλιππακοπούλου, εκδ. Πόλις σ.159

1.- Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια αργή διαδικασία μετάβασης από τον βιομηχανικό στον μεταβιομηχανικό καπιταλισμό. Με κύρια χαρακτηριστικά τη συγκέντρωση της παραγωγής και διάθεσης των αγαθών στα χέρια των μηχανών και των ιδιοκτητών τους, την ολέθρια διεύρυνση των ανισοτήτων, αλλά και την επιτάχυνση και αποθέωση της εξατομίκευσης. Με συνέπεια οι παλαιές δομές της κοινωνίας που στήριζαν τις όποιες συλλογικότητες να κλονίζονται. Το κοινωνικό κράτος να καταρρέει. Το σύστημα να οδηγείται σε αργή αποσυναρμολόγηση. Η δε κοινωνία να «αποκτά όλο και περισσότερο μια τεχνολογική μορφή, στην οποία τις θέσεις εξουσίας και επιρροής καταλαμβάνουν κοινωνικές ελίτ με εξειδικευμένη γνώση και εκπαίδευση». Οι χαμένοι των αλλαγών, όπως οι άνεργοι, οι νέοι χωρίς μέλλον, οι τεχνολογικά αποκλεισμένοι κ.ά.π., εγκαταλείπουν τις παραδοσιακές συσπειρώσεις και στελεχώνουν τον εφεδρικό στρατό των υπο-απασχολούμενων. Τα άκρα διογκώνονται, ενώ ο μεσαίος χώρος, η σπονδυλική στήλη του συστήματος, όλο και ερημώνεται.

2.- Από την επέλαση των αλλαγών αυτών ένα επιπλέον, που με προφανή έκπληξη μαθαίνουμε, είναι και τούτο: η πορεία της ιστορίας δεν είναι γραμμική. Η εσχατολογική θεώρηση, που ήθελε το αέναο γύρισμα του τροχού της ιστορίας να οδεύει απαραιτήτως προς κάποιο έσχατο νόημα, απώλεσε το νόημά της. Η πίστη ότι η ιστορία ακολουθεί ένα προοδευτικό συνεχές έγινε κομμάτια και θρύψαλα. Οι στρατιές των ειδημόνων και των μελλοντολόγων αποστρατεύτηκαν πρόωρα. Το μέλλον ξανάγινε απρόβλεπτο. Οι απανταχού πολίτες, που μόλις αφυπνίστηκαν από το εγκόσμιο όνειρο της διαρκούς προόδου, έκπληκτοι ανακάλυψαν ότι το μέλλον ούτε ρόδινο είναι, ούτε αφεύκτως βρίσκεται κάπου εκεί και περιμένει. Και το χειρότερο ένα νέο «φάντασμα» του τρόμου πλανιέται πάνω από τις δυτικές κυρίως δημοκρατίες, ενώ ξωπίσω του χαιρέκακα μορφάζει η τυραννία. Ο δρόμος του μέλλοντός μας δεν είναι χαραγμένος από πριν. Θα χαραχτεί, αν χαραχτεί, από τα βήματά μας. Και με την αναλογική ευθύνη όλων μας.

3.-Από την επέλαση αυτή, αλλάζει και ο τρόπος σκέψης των πολιτών Και η κατεύθυνση της ευθύνης. Η ακανθώδης πραγματικότητα που αιφνίδια ενσκύπτει, κοιταγμένη καταπρόσωπο δημιουργεί αποστροφή και ευθύνες. Τα άτομα, αλλά και τα έθνη, προσπαθούν να τις αποφύγουν, διολισθαίνοντας προς κατασκευασμένες «σωτηρίες». Ενδίδουν στη γοητεία των απλουστεύσεων και των συνθημάτων και καταφεύγουν στην ψευδαίσθηση και την αυταπάτη. Επιστρατεύουν νεόκοπους μύθους και αναθερμαίνουν παλαιές ιδεοληψίες. Από την αναλήθεια των οποίων αρπάζονται με τέτοιο πάθος που μόνο με την αλήθεια θα ταίριαζε. Ο ανορθολογισμός γίνεται το καταφύγιο της απελπισίας τους. Τα άτομα, αιωρούμενα πάνω από την άβυσσο του τίποτα, αναζητούν ένα στήριγμα, με το οποίο θα δώσουν νόημα και τάξη σ έναν ακατανόητο και καταρρέοντα κόσμο, που καταμεσήμερο ανεπάντεχα αναποδογυρίστηκε. Η ουτοπία με αξιώσεις μονόδρομου αντιμάχεται την πραγματικότητα την όποια υποτίθεται ότι έρχεται να διαμορφώσει. Η γοητεία της γίνεται το κριτήριο των επιλογών.

4.- Το φαινόμενο δεν είναι μοναδικό. Έχει πίσω του άπειρο ιστορικό βάθος: Υπενθυμίζουμε ότι πλήθος μεγάλων διανοητών υπέκυψαν στη γοητεία της ουτοπίας και, χωρίς ιδιαίτερη πίεση, συμμετείχαν στο χορό υμνητών των τυράννων. Κορυφαίο παράδειγμα ο Πλάτων, που διακινδύνευσε τρία ταξίδια στις Συρακούσες προκειμένου να συμβάλει στη δημιουργία μιας πολιτείας του δικαίου με τη βοήθεια ενός τυράννου. Για να επιστρέψει απογοητευμένος και να δηλώσει εκείνο το περίφημο «ή οι βασιλείς φιλόσοφοι, ή οι φιλόσοφοι βασιλείς». Αλλά και προκειμένου για τους εμφύλιους πολέμους να σημειώσει στην περίφημη Ζ΄ επιστολή του εκείνα τα βαρυσήμαντα, που φαίνεται πως για τη χώρα μας έμειναν και μένουν εσαεί λησμονημένα: «Δεν υπάρχει λήξη δεινών για όσους είχαν εμφύλιο πόλεμο, αν οι νικητές δεν παύσουν τις εκδικητικές από μνησικακία διώξεις των εχθρών τους με μάχες, εξορίες και σφαγές και αυτοπειθαρχημένοι οι ίδιοι δεν ... θεσπίσουν νόμους όχι επωφελέστερους είτε για τους νικητές είτε για τους νικημένους, αλλά με ισότητα και προς κοινή ωφέλεια για όλην την πόλιν». Ο Ροβεσπιέρος υπεραμύνθηκε της τρομοκρατίας λέγοντας ότι «η τρομοκρατία δεν είναι τίποτε άλλο από άμεση, αυστηρή, αμείλικτη απονομή δικαιοσύνης και επομένως αποτελεί απόρροια της αρετής». Εν ονόματι αυτής της «αρετής» σε λίγο οδηγήθηκε στη γκιλοτίνα. Ο Νίτσε, με το κύρος κατακυρωμένου φιλοσόφου υποστήριζε ότι είναι «τόσο παράλογο να θέλουμε η δύναμη να συμπεριφέρεται ως αδυναμία, όσο και το να θέλουμε η αδυναμία να συμπεριφέρεται ως δύναμη». Η ναζιστική Γερμανία τον ανακήρυξε (κι όχι χωρίς λόγο) επίσημο φιλόσοφο. Δεν έζησε, ωστόσο, να δει τις προεκτάσεις αυτής της θέσης που γνώρισε η ανθρωπότητα στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Να θυμίσουμε ακόμη την περίπτωση του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου, Μάρτιν Χάϊντεγκερ, ο οποίος, αφού υπηρέτησε ως πρύτανης το φασιστικό καθεστώς, επέστρεψε - διαψευσμένος (;) - στη διδασκαλία το 1934, όταν συνάδελφός του, παραπέμποντας στο άκαρπο ταξίδι του Πλάτωνα στις Συρακούσες, δηκτικά τον κεραυνοβόλησε: «Επιστρέψατε, λοιπόν, από τις Συρακούσες». Τέλος να θυμίσουμε ακόμη τον διάσημο Γερμανό ψυχίατρο Γιουνγκ, ο οποίος μιλώντας για τον Χίτλερ είπε: «Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο Χίτλερ ανήκει στην κατηγορία των αληθινών μυστών – θεραπευτών…. Είναι ένα είδος πνευματικού μέντιουμ, ένας ημίθεος ή, ακόμη καλύτερα, ένας μύθος».

5.- Φαίνεται, ωστόσο, ότι στην πολιτική, ιδιαίτερα δε στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ισχύει ο κανόνας που λέει πως η κάθε εξουσία συντηρείται μόνο με τις δυνάμεις που την αναδεικνύουν. Που σημαίνει ότι, αν πηγή της είναι η λαϊκή πλειονότητα, τότε είναι εκείνη που θα τη στηρίζει στη συνέχεια. Τουλάχιστον ως τότε που θα εκφράζει στο μέγιστο δυνατό βαθμό τη λαϊκή βούληση. Αν, αντίθετα, πηγή της δύναμής της είναι οι μύθοι, η ουτοπία και εν τέλει η παντοειδής βία, τότε η όποια εξουσία μόνο με τη δύναμή τους μπορεί να συνεχίσει. Μόνο που αυτή η διαδρομή είναι συνήθως κυκλική και τελειώνει στο σημείο που άρχισε. Όπου, όμως, σχεδόν πάντα περιμένει η τραγωδία.

6.- Και περιμένει, γιατί σε καθεστώς επικράτησης του ανέφικτου, η πολιτική αλλάζει περιεχόμενο: Από μ έ σ ο, δηλαδή εργαλείο για την επίλυση των προβλημάτων της συνύπαρξης, μεταβάλλεται σε σ κ ο π ό. Δηλαδή, σε τέχνασμα. Στη μετάλλαξη αυτή ο στόχος της δημοκρατίας που είναι η διαρκής μείωση όλων των μορφών δεσποτείας, ώστε προοδευτικά η κοινωνία να ανακτήσει τον έλεγχο του εαυτού της, προκειμένου να συνυπάρξει η ατομική προσδοκία με τη συλλογική, εγκαταλείπεται. Με όπλο την επίκληση της ουτοπίας, τη θέση της την καταλαμβάνει ο μηχανισμός κατίσχυσης επί του «αντιπάλου» ή και απλώς του διαφορετικού. Ο σκοπός καταρρέει, τα τεχνάσματα αποθεώνονται. Η πολιτική μεταλλάσσεται σε επικοινωνία. Στο κλίμα αυτό οι επιταγές χωρίς αντίκρισμα πολλαπλασιάζονται. Η πολιτική του ή εμείς ή εσείς γίνεται το κυρίαρχο μοντέλο στις συμπληγάδες του οποίου η μέση θέση καταργείται. Οι αποχρώσεις εξαφανίζονται. Το ασπρόμαυρο κυριαρχεί. Οι μύθοι αποθεώνονται η δε ένταση « μοσχοπουλάει» σε ένα πλήθος από πρόθυμους αγοραστές που σκοτώνονται ποιος να την πρωτοπάρει. Ο νηφάλιος λόγος εξορίζεται. Η συναίνεση γίνεται ντεμοντέ όταν δεν φαντάζει ως «ταπεινωτική» υποχώρηση. Το πολιτικό επιχείρημα αποσύρεται από το προσκήνιο του διαλόγου. Η ουτοπία, καθώς διεισδύει στη σκέψη των πολιτών, διαμορφώνει στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας. Η «κοινή γνώμη», αποπροσανατολισμένη αποσυνδέεται από το να κοιτάζει καταπρόσωπο την πραγματικότητα και καθώς χάνεται στο κυνηγητό του ανέφικτου, χάνει και την πρόσβαση στο εφικτό. Η σωτήρια πραγματικότητα αποσύρεται στα υπόψη. Το πολιτικό εκκρεμές, αγνοώντας προκλητικά ότι υπάρχει και η κατακόρυφος, συνεχίζει στην τάση από το ένα άκρο στο άλλο. Και καταλήγουμε σε τούτο το ακατανόητο: Ο άνθρωπος διώχτηκε κάποτε από τον Παράδεισο εξαιτίας της επιθυμίας του για γνώση. Στην εποχή μας φαίνεται ότι ο ίδιος άνθρωπος χάνει το στοίχημα ενός… Παραδείσου εξαιτίας της ηθελημένης του (;) άγνοιας: Ενδίδει στη γοητεία της ουτοπίας και παραδίνεται στο όνειρο.

7.- Η πραγματικότητα, όμως, τραβάει το δρόμο της και γράφει την ιστορία, ερήμην των φαντασιώσεών μας. Η οικονομία παγκοσμιοποιείται με ασύλληπτους ρυθμούς ταχύτητας. Ήδη, κατά τον γερμανό φιλόσοφο J. Habermas μπήκαμε στην εποχή του «μεταεθνικού αστερισμού». Γεγονός που, πέραν των γεωπολιτικών αναγκαιοτήτων, εξωθεί και τη χώρα μας στη συμμετοχή της στο ευρύτερο οικονομικό μπλοκ, όπως η Ε.Ε. Ο ανταγωνισμός πέρασε τα εθνικά σύνορα. Οι απαντήσεις σε εθνικό μόνον επίπεδο κατέστησαν από δύσκολες ως αδύνατες. Και πολύ πιο αδύνατες καθίστανται, όταν στο εσωτερικό ακόμη και τώρα «κυριαρχεί ο βραχυπρόθεσμος ανταγωνισμός αντί για τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό… και επικρατεί η αφέλεια ότι κάθε ομάδα διαθέτει την αναγκαία γνώση και πείρα ώστε να λύσουν τα προβλήματα».

8.- Η εμμονή, όμως, στην ασπρόμαυρη διχοτομική θεώρηση της πραγματικότητας δεν οδηγεί στο μέλλον αλλά στο παρελθόν. Πάντα είναι χρήσιμο να γυρίζουμε πίσω. Όχι, όμως, όπως η γυναίκα του Λοτ. Αλλά μόνο για να ανασύρουμε τα πράγματι μεγάλα αποθέματα μέλλοντος που υπάρχουν σ αυτό. Και αυτό θα το επιτύχουμε αν ψάξουμε πέρα από τη λογική του ασπρόμαυρου. Αν αποσυμπιέσουμε την εκρηκτική πόλωση, απομακρυνθούμε από τη λύση των μονομάχων και αναζητήσουμε την επαφή μας με την πράγματι πολυσύνθετη πραγματικότητα. «Η δημοκρατία», κατά τον Hayek, «θα υποχρεωθεί να μάθει ότι πρέπει να πληρώνει για τις απερισκεψίες της και ότι δεν μπορεί να υπογράφει χωρίς όρια επιταγές με εξόφληση στο μέλλον προκειμένου να λύσει τα τωρινά της προβλήματα». Κατεπειγόντως, συνεπώς, και με γνώμονα ότι είναι πολύ λίγα τα προβλήματα οι λύσεις των οποίων βρίσκονται στο μαύρο η άσπρο, να απομακρυνθούμε από τη «λογική» αυτή. Και να διαμορφώσουμε μια βιώσιμη πρόταση, τουλάχιστον οι του ευρωπαϊκού τόξου, που να συνδυάζει στο μέγιστο δυνατό βαθμό το σεβασμό στην πραγματικότητα, αλλά και τη βούληση των περισσοτέρων, ώστε και τη δημοκρατία να ουσιαστικοποιούμε και τη στήριξη των πολιτών να διασφαλίζουμε. Μόνον έτσι θα διαμορφώσουμε μια αξιόπιστη συλλογική άποψη απολύτως αναγκαία για να υποψιαστούμε το επερχόμενο. Και να το διαχειριστούμε. Το δρόμο τον έδειξε η Γαλλία. Διαφορετικά θα καταδικάσουμε τους εαυτούς μας αιχμάλωτους ενός ονείρου. Και ποτέ δεν θα μάθουμε τι ακριβώς συμβαίνει.
Αν και αυτό ακριβώς είναι που θα συμβαίνει.

1 .- Richart Wolin «Η γοητεία του ανορθολογισμού» μτφρ Μ.Φιλιππακοπούλου, εκδ. Πόλις σ.444
2.- Mark Lilla, «Η σαγήνη των Συρακουσών» μτφρ Χ. Μεντζαλίρα εκδ. Athens Review σ. 296
3.- Richard Wolin ό.π σ. 140
4 .- βλ αρθρ. Κ. Σημίτη εφ. «ΤΟ ΒΗΜΑ» 2-7-17 σ.10
5 .- Bl. Γ. Μπήτρος, Το κράτος στην παγκόσμια αυτορυθμιζόμενη τάξη, εκδ. Παπαδόπουλος σ. 9

Δεν υπάρχουν ακόμη σχόλια.

Υποβολή απάντησης

Παρακαλώ εισάγετε το σχόλιο σας εδώ.
Παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ.
Παρακαλώ εισάγετε το email σας εδώ.